Tradycje Łodzi jako ośrodka naukowego i akademickiego są przede wszystkim związane z przemianami, jakie zaszły w Polsce po 1945 roku. Do tego czasu Łódź miała charakter miasta prawie wyłącznie przemysłowego i robotniczego. Co prawda w okresie rozbiorów, jak i międzywojennym, podejmowane były próby powołania wyższej uczelni technicznej, ale zakończyły się one niepowodzeniem. Bardziej udane były próby tworzenia zalążków szkolnictwa akademickiego o profilu głównie humanistycznym. W latach 20-tych czynne były w Łodzi: Instytut Nauczycielstwa oraz Wyższa Szkoła Nauk Społecznych, która prowadziła działalność naukowo-dydaktyczną. Od 1928 roku do wybuchu wojny działał Oddział Wolnej Wszechnicy Polskiej, a od 1936 roku funkcjonowało Łódzkie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, przekształcone później w Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Wszystkie te inicjatywy, były wyrazem dojrzałych i zdrowych aspiracji społeczności Łodzi do włączenia się w nurt życia kulturalnego i naukowego kraju. Jednak dopiero po zakończeniu wojny, drugie co do wielkości miasto w kraju, stało się ośrodkiem akademickim. Już w maju 1945 roku utworzone zostały Uniwersytet i Politechnika. Później przyszła kolej na Akademię Muzyczną, Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych, Państwową Szkołę Filmową, Telewizyjną i Teatralną, początkowo utworzoną jako Wyższą Szkołę Filmową. Akademia Medyczna powstała w następstwie przekształcenia wydziałów medycznych Uniwersytetu Łódzkiego, a w 1958 roku powołano Wojskową Akademię Medyczną. Łódź w latach powojennych stała się wobec zniszczeń Warszawy ważnym i mocnym centrum życia naukowego i kulturalnego. Oczywiście, pierwszy okres świetności łódzkich uczelni był w dużym stopniu wynikiem przybycia do Łodzi wielu wybitnych uczonych, nie znajdujących w stolicy i innych ośrodkach akademickich warunków do pracy naukowej i dydaktycznej. Później przyszły lata trudniejsze. Wielu naukowców powróciło do Warszawy i musiał upłynąć pewien czas zanim rozpoczęli działalność uczeni od początku związani z Łodzią. Koniec lat 60-tych i lata 70-te to okres krystalizowania się specyficznych dla łódzkiego ośrodka kierunków badań naukowych i kształcenia specjalistów, to okres pojawiania się szkół naukowych określanych jako „łódzkie". Bez wątpienia szkoły wyższe są najważniejszymi instytucjami naukowymi Łodzi, jednakże w powojennym 60-leciu powstały także liczne instytuty resortowe stanowiące naukowe zaplecze dla gospodarki, reprezentujące unikatowe w kraju zainteresowania i specyficzne dla Łodzi kierunki. Do najważniejszych z nich, z racji efektów ekonomicznych wdrożeń wielu badań aplikacyjnych należy zaliczyć Instytuty: Włókiennictwa, Włókien Chemicznych, Celulozowo-Papierniczy, Medycyny Pracy w Przemyśle Włókienniczym i Chemicznym, Techniki Cieplnej, Przemysłu Skórzanego, Ekonomiki Przemysłu Lekkiego oraz oddziały Instytutu Energetyki i Problemów Jądrowych. W zakresie badań podstawowych istotną rolę w życiu naukowym Łodzi pełniły i pełnią placówki Polskiej Akademii Nauk. Bujny rozwój placówek PAN w całym kraju, w Łodzi zbiegł się w czasie ze wspomnianymi już powrotami wybitnych uczonych do stolicy. W tej sytuacji powstanie pierwszych pracowni i zakładów PAN w Łodzi było utrudnione i zależało od indywidualnych zabiegów organizacyjnych uczonych, którzy postanowili pozostać w naszym mieście, jak i tych, którzy od początku swojej kariery związani byli z Łodzią. Do 1970 roku nie było na terenie naszego miasta żadnej samodzielnej placówki PAN. Znajdowały się jedynie zakłady i pracownie należące do instytutów warszawskich, a faktycznie powiązane w większym lub mniejszym stopniu z łódzkimi uczelniami wyższymi. Od 1954 roku działał w Łodzi Zakład Archeologii Polski powołany do życia na bazie łódzkich placówek Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, którego nazwę od roku 1962 zmieniono na Zakład Archeologii Polski Środkowej. Został on następnie przekształcony w Oddział Łódzki Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. Na rok 1956 przypada powstanie Zakładu Metodologii i Badań Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii PAN i Oddziału Instytutu Matematycznego. Od 1957 roku działał w Łodzi Zakład Fizjologii, który po wielu zmianach strukturalnych stanowił podstawę Zakładu Amin Biogennych PAN, będącego od 1980 roku jednostką samodzielną. Dopiero we wspomnianym 1970 roku powstał w wyniku połączenia mniejszych zakładów pierwszy samodzielny instytut o wyraźnym profilu interdyscyplinarnym pod nazwą Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych. Z racji liczebności kadry i poziomu naukowego był on najważniejszym instytutem PAN w Łodzi. Dalsze placówki Polskiej Akademii Nauk, mające od lat 70-tych siedzibę w Łodzi to: Zakład Logiki Instytutu Filozofii i Socjologii, Zespół Zdrowia Psychicznego Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN. W 1988 roku powstało Centrum Mikrobiologii i Wirusologii. Dwie placówki, to jest Zakład Amin Biogennych i Centrum Mikrobiologii i Wirusologii na skutek trudności finansowych, związanych z ciągle zmieniającym się systemem finansowania placówek PAN-owskich, zostały zrestrukturyzowane i w 2006 roku powstało nowe Centrum Biologii Medycznej, obecnie Instytut Biologii Medycznej. W tym samym roku zostało utworzone Międzynarodowe Centrum Ekohydrologii – wspólna placówka PAN i Uniwersytetu Łódzkiego. Obecnie na terenie Łodzi działają cztery jednostki organizacyjne Polskiej Akademii Nauk: Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN, Instytut Biologii Medycznej PAN Międzynarodowy Instytut PAN, Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii pod auspicjami UNESCO Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Łodzi Lata siedemdziesiąte były bez wątpienia okresem, w którym dojrzewające i stabilizujące się łódzkie środowisko naukowe miało wiele sukcesów naukowych zarówno w badaniach podstawowych, jak i stosowanych. W roku 1970 powołana została Rada Koordynacyjna, która w toku swojej 7-letniej działalności podejmowała inicjatywy służące zwiększeniu integracji łódzkiego środowiska naukowego (w skład jej weszli przedstawiciele różnych kręgów naukowych i zawodowych Łodzi). Reprezentując łódzkie środowisko wobec Polskiej Akademii Nauk, wskazywała na dorobek naukowy Łodzi i potrzebę uznania jej za jeden z największych ośrodków naukowych w Polsce. Rada Koordynacyjna stała się fundamentem Oddziału PAN, który powstał po siedmiu latach od jej utworzenia. 16 grudnia 1977 roku Uchwałą Zgromadzenia Ogólnego PAN powołano piąty po Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu i Katowicach Oddział PAN w Łodzi. Stanowiło to potwierdzenie znaczenia i wartości sukcesów naukowych całego środowiska łódzkiego, jak też było wyrazem przekonania centrali PAN, że przy tak dużym ilościowo i jakościowo potencjale naukowym integrująca i inicjująca rola Polskiej Akademii Nauk powinna być realizowana w sposób pełny. W chwili powstania Oddział zrzeszał 12 członków PAN, w tym 5 rzeczywistych i 7 korespondentów, pracujących w instytutach PAN i wyższych uczelniach. Pierwszym i wieloletnim przewodniczącym Oddziału (do 1992 roku), który położył ogromne zasługi w jego organizację, był prof. Jan Michalski, czł. rzecz. PAN, wieloletni honorowy Prezes Oddziału. Następnie przez dwie kadencje pracami Oddziału kierowała prof. Maria Olszewska, czł. rzecz. PAN, w latach 1999-2006 prof. Marian Mikołajczyk, czł. rzecz. PAN, a w latach 2007-2013 prof. Czesław Cierniewski, czł. rzecz. PAN. Obecnie Prezesem Oddziału jest prof. dr hab. Aleksander Welfe, czł. rzecz. PAN. Jako główny cel władze nowopowstałego Oddziału postawiły sobie dalszy rozwój placówek PAN w Łodzi oraz integrację środowiska naukowego. Założono, że Oddział powinien być wyrazicielem interesów naukowych środowiska, inicjować ponad instytucjonalne przedsięwzięcia służące rozwojowi nauki, miasta i regionu. Oczywiście dla realizacji tych celów niezbędna była współpraca oraz współdziałanie z Łódzkim Towarzystwem Naukowym, rektorami wyższych uczelni, dyrektorami instytutów branżowych, a także przedstawicielami władz miasta i województwa. Dlatego od początku istnienia Oddziału, Prezes Oddziału jest członkiem Konferencji Rektorów oraz została powołana Rada Oddziału, będąca jego organem doradczym. Oddział PAN w Łodzi jako korporacja uczonych zrzeszająca członków Akademii działających w makroregionie łódzkim był i jest liczebnie stosunkowo skromny. Od 1978 r. tj. od chwili powstania Oddziału powoływana jest na wniosek Prezesa Rada Oddziału stanowiąca jego organ doradczy. W jej skład wchodzą wyróżniający się uczeni z Łodzi i regionu, przewodniczący komisji Oddziału, rektorzy wyższych uczelni państwowych, Prezes Łódzkiego Towarzystwa Naukowego oraz dyrektorzy placówek PAN. Posiedzenia odbywają się wspólnie z sesjami Zgromadzenia Ogólnego Oddziału. Niezmiennie ważną rolę w pracy Oddziału pełnią komisje. Realizują one zadania koordynacyjno-organizacyjne, a ich struktura odpowiada potrzebom integracyjnym w skali całego łódzkiego środowiska naukowego. Komisje są inicjatorami wielu tematów badawczych i organizatorami licznych krajowych i międzynarodowych konferencji naukowych. Na potrzeby łódzkiego środowiska naukowego członkowie komisji systematycznie opracowują ekspertyzy o stanie dyscyplin naukowych w Łodzi, w tym analizy wyposażenia środowiska w narzędzia badawcze i literaturę naukową. Na początku 1978 roku powołane zostały cztery komisje przedmiotowe i dwie problemowe: Komisja Nauk Humanistycznych i Społecznych, Komisja Nauk Biologicznych i Medycznych, Komisja Nauk Ścisłych i Komisja Nauk Technicznych oraz komisja „Nauka-Kultura" oraz komisja naukowa ds. Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego. W skład komisji weszli wybitni przedstawiciele nauki reprezentujący poszczególne dziedziny badań i wszystkie piony nauki. Do jednych z najpoważniejszych dokonań komisji naukowych Oddziału należały raporty sporządzone z okazji III Kongresu Nauki Polskiej i uroczystości związanych z obchodami 40-lecia Łodzi Akademickiej tj. raportu „Problemy nauki w Łodzi w obliczu III Kongresu Nauki Polskiej", który stanowił kwintesencję materiałów przedstawionych przez poszczególne komisje Oddziału zestawionych w oparciu o rozesłane i zebrane ankiety z łódzkich uczelni, instytutów, placówek PAN i opracowania „Rozwój i osiągnięcia nauki w regionie łódzkim". Były to opracowania charakteryzujące aktualny stan nauki w regionie łódzkim, jej osiągnięcia i warunki działania oraz jej rolę jako instytucji społecznej. Ponadto w dokumentach tych zostały wyrażone poglądy na kierunki dalszego rozwoju nauki w Łodzi oraz propozycje dotyczące rozwoju infrastruktury naukowej w Łodzi. W ramach tych prac np. Komisja Ochrony Środowiska, kierowana przez prof. Romana Zarzyckiego wydała kilkanaście monografii poświęconych ochronie środowiska, a także przygotowała obszerną ekspertyzę „Kierunki racjonalizacji energii cieplnej w Łodzi". Za ten cykl monografii jej autorzy zostali wyróżnieni Nagrodą Prezydenta m. Łodzi, a Komisja Materiałów Biomedycznych uruchomiła i na bieżąco opracowuje komputerową bazę danych obejmującą publikacje na temat materiałów biomedycznych. Obecnie przy Oddziale działa 12 komisji naukowych: 1. Komisja Współdziałania Nauk Chemiczno-Biologiczno-Medycznych - przewodnicząca: prof. dr hab. Barbara Nawrot 2. Komisja Biotechnologii - przewodniczący: prof. dr hab. Andrzej Kononowicz 3. Komisja Kultury i Sztuki - przewodniczący: prof. dr. hab. Jarosław Płóciennik 4. Komisja Ochrony Środowiska - przewodniczący: prof. dr hab. Grzegorz Wielgosiński 5. Komisja Materiałów Biomedycznych - przewodnicząca: dr hab. Monika Gosecka, Prof. CBMM PAN 6. Komisja Włókiennictwa - przewodniczący: prof. dr hab. Marek Snycerski 7. Komisja Językoznawcza - przewodniczący: prof. dr hab. Piotr Stalmaszczyk 8. Komisja Etyki - przewodniczący: dr hab. Andrzej Maciej Kaniowski, prof. UŁ 9. Komisja Badań nad Integracją Europy - przewodnicząca: prof. dr hab. Alicja Stępień-Kuczyńska 10. Komisja Nauki Rachunkowości - przewodnicząca: prof. dr hab. Ewa Walińska 11. Komisja Badań Genetycznych i Dokumentacyjnych nad Literaturą - przewodnicząca: dr. hab. Marzena Woźniak - Łabieniec, prof. UŁ 12. Komisja Matematyki - przewodnicząca: dr hab. Katarzyna Szymańska-Dębowska, prof. PŁ. W pracach Oddziału nad rozwojem badań naukowych w regionie łódzkim główny nacisk położony był na podjęcie inicjatyw zmierzających do zwiększenia udziału łódzkiego środowiska naukowego w realizacji programów i tematów centralnie sterowanych. Na posiedzeniach Rady Oddziału już w pierwszym roku istnienia Oddziału podnoszona była konieczność aktywnych działań w tym kierunku, co odpowiadało możliwościom i ambicjom łódzkich uczonych. Chociaż placówki PAN, jednostki uczelnianie i resortowe realizowały wiele tematów wchodzących do problemów centralnie sterowanych, jednakże rzadko pełniły rolę koordynatorów I i II stopnia, mimo iż w niektórych dyscyplinach i specjalnościach naukowych właśnie w Łodzi zgrupowana była szczególnie silna kadra. Działając na rzecz zmiany tej sytuacji, Komisja Polimerów reprezentująca liczne środowisko badaczy prowadzących badania nad polimerami w Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN, w instytutach Politechniki Łódzkiej i instytutach resortowych, o której znaczeniu naukowym świadczyć miał m.in. fakt, że posiadała dwóch członków PAN, dokonała oceny stanu badań poznawczych w dziedzinie chemii i fizyki polimerów w Polsce oraz sformułowała wnioski dotyczące organizacji badań w latach 1981-1985. Opracowany materiał został przekazany do wykorzystania Wydziałowi III PAN oraz Komitetowi Nauk Chemicznych. W wyniku tych działań został zmodyfikowany międzyresortowy problem badań nad polimerami i utworzono problem CPBP 01.14 koordynowany w Łodzi. W 1985 roku Komisja Biotechnologii, uznana przez Konferencję Rektorów za ogólnośrodowiskowe ciało koordynacyjne, doprowadziła do utworzenia problemu CPBP 04.11 „Doskonalenie procesów biotechnologicznych". Świadectwem wagi, jaką przywiązywał Oddział do stanu badań nad polimerami, było poświęcenie tej problematyce jednego z posiedzeń Zgromadzenia Ogólnego i Rady Oddziału. Próbą nawiązania konkretnej współpracy z praktyką przemysłową było zorganizowanie przez Komisję Polimerów spotkania przedstawicieli zainteresowanych ośrodków naukowych i przedsiębiorstw przemysłowych, na którym zostały sprecyzowane oczekiwania i propozycje współpracy. Przykładem innych działań było poparcie inicjatywy umieszczenia w Łodzi koordynacji I stopnia problemu węzłowego mikrobiologii. Ważnym przedsięwzięciem Oddziału była próba właściwej koordynacji badań naukowych prowadzonych w związku z budową kombinatu górniczo-hutniczego w Bełchatowie. Chodziło przede wszystkim o badania związane z szeroko pojętą problematyką ochrony środowiska (z wyłączeniem zagadnień ściśle technicznych). Do czasu powołania przez Oddział ogólnopolskiej Komisji ds. BOP badania na rzecz Bełchatowa były wykonywane przez liczne placówki o różnym statusie naukowym, w ramach tematów i problemów finansowych z różnych źródeł. Sytuacja taka nie gwarantowała uzyskiwania w pełni naukowych ocen oraz praktycznie uniemożliwiała efektywne kierowanie badaniami. Wysiłki Oddziału doprowadziły do powołania w koordynowanym przez PAN problemie węzłowym „Kompleksowy program ochrony i kształtowania środowiska człowieka z zastosowaniami w województwie katowickim i innych wielkoprzemysłowych regionach" podproblemu dotyczącego BOP, którego utworzenie pozwoliło na skoordynowanie działalności badawczej głównie placówek łódzkich i zapewniło możliwość właściwego wykorzystania Stacji Naukowo-Badawczej PAN w Piotrkowie. Wysiłki Oddziału w tej sprawie okazały się nie do końca skuteczne. Na skutek konfliktu interesów nie udało się opracować kompleksowego programu badawczego rejonów eksploatacji węgla brunatnego, który zmierzałby do uzyskania pełnego rozpoznania zagadnienia, a nie stanowiłby zbioru luźno powiązanych badań. Nie doszło także, ze względu na opór „lobby węgla brunatnego" do powołania ośrodka wymiany informacji o omawianych badaniach. Duże znaczenie Oddział przywiązuje do formułowania ekspertyz i prognoz naukowych, jako wyrazu wykonywania przez Akademię ustawowej funkcji w zakresie doradztwa dla władz terenowych. Przedsięwzięciami Oddziału tego typu były opracowania o stanie dyscyplin naukowych w Łodzi, w tym analizy wyposażenia środowiska łódzkiego w nowoczesne narzędzia badawcze czy analizy zasobów bibliotecznych i informacji naukowej. Do jednych z ważniejszych zadań Oddziału należało rozpatrywanie propozycji powołania nowych placówek PAN w Łodzi. Oddział stał na stanowisku, podobnie jak i poprzednio Rada Koordynacyjna, że do tej sprawy należy podchodzić z dużą ostrożnością oraz w ścisłym porozumieniu z Kolegium Rektorów i władzami lokalnymi, ażeby rozbudowa ośrodka PAN w Łodzi wspomagała potencjał całego środowiska i nie osłabiała środowisk uczelnianych stanowiących przecież naturalne źródło kadry dla nowo powstających placówek PAN. Efektem tej aktywności było m.in. powołanie w latach 80-tych nowych placówek PAN – Zakładu Amin Biogennych, Centrum Mikrobiologii i Wirusologii oraz oddziałów: wydawnictwa Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Ośrodka Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych i Domu Handlowego Nauki. Władze Oddziału aktywnie wspierały także powołanie Księgarni Ossolineum. Wtedy też został przeniesiony do Łodzi Zakład Logiki Instytutu Filozofii i Socjologii PAN z redakcją międzynarodowego czasopisma Studia Logica. W wyniku dobrze przeprowadzonej restrukturyzacji powstało Centrum Biologii Medycznej, które w ówczesnej ewaluacji przeprowadzonej przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zajęło pierwsze miejsce wśród placówek medycznych w kraju. Podobnie inicjatywa Oddziału o powołaniu Centrum Ekohydrologii PAN była właściwa, gdyż zajęło ono pierwsze miejsce w kategorii placówek biologicznych w Polsce. Oddział występował z inicjatywą powołania w Łodzi nowej placówki naukowej pod nazwą Centrum Badań nad Pokojem oraz instytucjonalizacji badań nad pokojem tj. utworzenia ogólnopolskiego problemu badawczego w zakresie peace research. Biorąc pod uwagę rozproszenie potencjału naukowego w zakresie badań nad pokojem w Polsce Oddział proponował powołanie Centrum jako placówki o nietypowym charakterze tj. jako jednostki o charakterze koordynacyjno-organizatorskim nie posiadającej, przynajmniej na początku, własnych zespołów badawczych. Podstawowym zadaniem Centrum miało być prowadzenie działalności dokumentacyjno-informacyjnej oraz organizowanie współpracy z zagranicą. Propozycja lokalizacji Centrum w Łodzi brała się z faktu istnienia w naszym mieście ukierunkowanego zespołu badaczy pracujących w ramach uniwersyteckiego centrum badań nad pokojem oraz z istnienia w Łodzi redakcji półrocznika Komitetu Badań nad Pokojem i Oddziału PAN Polish Peace Research Studies. Nadal aktualna merytorycznie inicjatywa Oddziału jest formułowana na nowo wobec następujących zmian w systemie organizacji i finansowania nauki. Godnymi podkreślenia były starania Oddziału w zakresie infrastruktury wydawniczej i poligraficznej w regionie. Oddział posiadał dwa wydawnictwa seryjne: Studies in the Theory and Philosophy of Law i Fasciculi Archaelogiae Historicae. Pierwsze z nich było tomem studiów w języku angielskim, zawierający znaczące polskie opracowania z zakresu interdyscyplinarnie ujmowanej problematyki teoretyczno-prawnej. Drugie zaś to corocznie wydawany w językach kongresowych zbiór studiów poświęcony zagadnieniom kultury materialnej średniowiecza i czasów nowożytnych. W 1988 roku, wspólnie z Komitetem Badań nad Pokojem przy Prezydium PAN, Oddział uruchomił trzecie wydawnictwo – półrocznik Polish Peace Research Studies podejmujące szeroko pojętą problematykę pokojową w aspekcie historycznym, prawnym, ekonomicznym, socjologicznym i filozoficznym. Po zmianach politycznych w roku 1989 wydawanie półrocznika zostało zawieszone. W tym czasie dobrze układała się współpraca Oddziału z łódzkimi szkołami wyższymi. Wyrazem tego był, nie tylko wspomniany udział rektorów wyższych uczelni w pracach Rady Oddziału, ale także udział Prezesów Oddziału w Konferencji Rektorów Wyższych Uczelni w Łodzi. Ukoronowaniem tej solidarnej współpracy było zawarcie 30 września 1996 r. przez Łódzkie Środowisko Akademickie i Naukowe Porozumienia o Współpracy z miastem Łódź, podpisane przez Prezydenta Marka Czekalskiego, oraz przez ówczesnych: Przewodniczącego Konferencji Rektorów Wyższych Uczelni – rektora Uniwersytetu Łódzkiego prof. Stanisława Liszewskiego, Przewodniczącą Oddziału PAN w Łodzi – prof. Marię Olszewską i Wiceprezesa Łódzkiego Towarzystwa Naukowego – prof. Zdzisława Ruszczaka. Konsekwencją tego porozumienia, do którego zawarcia przyczyniły się w znaczącym stopniu władze Oddziału PAN, było powołanie przy Prezydencie Miasta Łodzi Rady ds. Szkolnictwa Wyższego i Nauki, przy której działają Komisje Grantów i Dotacji, Nagród i Stypendiów Naukowych, Współpracy z Zagranicą oraz Upowszechniania Nauki. Rokrocznie miasto przeznacza na tę działalność kwotę kilkuset tysięcy złotych, wspomagając finansowo różnorodną działalność naukową.